Anadolu Dokumacılığında Şile Bezinin Yeri

Bu yazımda Şile Bezi özelinde Anadolo'daki bez dokumacılığından bahsetmeye çalışacağım. Aslında hiç haddim değil. Çünkü dokumacılığı, Ağva yöresinde keten tarımı yapmaya niyetlendikten bu yana araştırmaya başladım. Konu ile ilgili son derece kısıtlı bilgiye sahibim. Aslında bu yazımı derleme olarak niteleyebiliriz. Eğer yazımda hatalı kısımlar olursa düzeltirseniz çok minnettar olurum.  Umarım yararlı olur.

Anadolu bez dokumacılığı ve tarihini şöyle bir araştırdığınızda; çok net ve yeterli açıklamalarla karşılaşılmamış olsa da, yine de dokumacılıkla ilgili son derece değerli araştırmalar yapılmış ve önemli bilgilere de ulaşılması sağlanmıştır. Anadolu’daki dokumacılığı anlayabilmek için kısaca ‘Dokumacılık Tarihi’ ile ilgili bilgi vermemin yararlı olduğuna inanıyorum.

Dokumacılık Tarihi:

https://www.makinaegitimi.com/dokumacilik-tarihi/¹ sitesinden edindiğim bilgilere göre: İnsanın hayvan postu yerine dokumayı koymayı nasıl akıl etti­ğini bilmiyoruz. Bazıları koyunların yünlerinin keçeleştiğini gören insanın dokuma sanatı düşüncesine vardığını iddia eder. Ama dokumadan önce eğirme gelir. Eğirmenin tarihi ilk Tanrıların ortaya çıktığı o uzak çağlara kadar gider. Ortaçağ’daki Hıristiyan inancına göre ilk iplik eğiren Havva’dır. Eğirme kadının en asil göreviydi. Eğirme sade olduğu kadar esrarlı bir şeydir. Bir tutam yün, keten veya kenevir alınıp büke büke didiklenirse en ince yerinde bir iplik meydana gelir. Ama bu en ince yerin, bükülme yüzünden, hemen hemen koparılamayacak bir iplik haline gelişinde zor anlaşılır bir kural saklıdır. Dokuma sanatı da binlerce seneden beri bilinmektedir. Hindistan’da bulunan çok eski gümüş vazolar içinde pamuk ve dokuma parçaları bulunmuştur. Bun­ların beş bin yıllık oldukları sanılmaktadır. Mısır papazları keten elbiseler giyerlerdi. İsa’nın doğumundan çok önce Çinliler ipekli giyiyorlardı. Makineli dokuma ve iplik bükme tezgâhları iki yüzyıldan daha eski değildir. 200 yıl önceye gelinceye kadar bütün dünyada elle eğirilir ve elle dokunurdu. Tarihi ilk Tanrıların ortaya çıktığı o uzak çağlara kadar gider.

https://www.nedir.com/, Dokumacılık nedir?² makalesinde dokumacılık tarihine ilişkin şu bilgilere rastladık: Kısas-ı Enbiya’da dokumacılığın ilk yaratılan insan hazret-i Adem’den beri temel sanatlardan olduğu bildirilmektedir. Bu ve diğer dini kaynaklarda, Kur’an-ı kerim ve hadis-i şeriflere dayanılarak verilen bilgilerde, hazret-i Adem’e iman edenlerin şehirlerde yaşadıkları, okuma, yazmayı bildikleri, demircilik, iplik yapma, kumaş dokuma, çiftçilik ve ekmek yapma gibi sanatlarla uğraştıkları açıklanmaktadır. Yapılan arkeolojik kazılarda, Mısır ve Peru’da bulunan resimlerden, eski dokumacılık ve kullanılan çeşitli aletler hakkında değişik bilgiler bulundu. Dünyanın çeşitli yerlerinde türlü şekilde kullanılan dokumacılığın gelişmesi, kullanılma şekil ve biçimleri farklı olmuştur. Zaten çok eski devirlere ait elde fazla bilgi yoktur. Yalnız daha ziyade kadınların uğraştığı bir sanat olarak kabul edilmektedir.Avrupa’da bu sanatın gelişmesi ortaçağdan sonra olmuştur. İlk önce Bizans’ın sonra da Müslümanların bu gelişmede önemli tesirleri görüldü. Ortaçağ boyunca Avrupa’da ilkelliğini muhafaza eden dokumacılık 13. asırda gelişmeye başladı. Şaftlı dokuma tezgahının yapılması hem daha seri hem de desenli kumaşların yapılmasına imkan sağladı. Tezgahlar üzerindeki çalışmalar Rönesans’tan sonra hızlandı. Amerika’da koloniler devrinde dokumacılık ev sanatı olarak gelişmişti. On sekizinci asırda dokuma makinalarının yapılması el sanatından bugünkü dokuma endüstrisine geçişi sağladı. Makineleşmede görülen yenilikler dokuma sanayiinde de oldu ve günümüzün dev tekstil fabrikaları kuruldu. Bugün toplumun her çeşit ihtiyaçlarını karşılayabilecek kalite ve desene sahip kumaşlar, seri olarak dokuma makinalarında üretilmektedir. Bütün bu teknik imkanlara rağmen el tezgahlarında dokunan halı, ipek, kadife ve masa örtülerinin kalitesi daha üstün olmaktadır.

Norman de Garis Davies (1865-1941) tarafından yapılan, Beni Hasan'da Khnumhotep (12.Hanedanlık, II.Senwosret dönemi,  M.Ö. 1897-1878) mezarında bulunan papirüs üzerinde betimlenen dokuma sahnesinin çizimi,

Roger's Fund Metropolitan Museum of Art 

Arkaik döneme tarihlenen lekythos üzerinde dokuma sahnesi (MÖ550-530).Fletcher Fund, Metropolitan Museum of Art

Anadolu'da Dokumacılık:

“Tarihi Dokumak: Bir Kentin Gizemi, Sof” kitabındaki “Anadolu’da Dokuma Devrimi Neolitik Çağ’dan Demir Çağı’na Yünün Tarihi ve Maddi Değeri” Koç Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nden ÇİĞDEM MANER’³ makalesinde Anadolu dokumacılığı tarihi ile ilgili bizlere şunları aktarmaktadır; Anadolu, Neolitik Çağ’dan itibaren dokumaların üretildiği önemli bir coğrafyadır ve Neolitik Çağ’ın en büyük yeniliklerinden ve icatlarından biri şüphesiz ki dokumacılıktır. Anadolu’da prehistorik ve protohistorik dönemlerden elimize geçmiş dokuma örnekleri azdır. Dolayısıyla dokumacılık faaliyetleri kazılarda bulunan dokumacılık aletleri sayesinde anlaşılmaya çalışılır. Anadolu’da bulunan dokuma kalıntılarından bitkisel lif (keten gibi) ve yün (koyun ve keçi) kullanıldığı bilinmektedir. Sümer ve özellikle Eski Asur Ticaret Koloni dönemine tarihlenen çivi yazılı metinlerde yünün ve dokumaların gümüş, altın ve tunç karşılığında satıldığı ve zamanında ne kadar değerli olduğu göz önüne serilmektedir. Kazılarda az sayıda dokuma parçası ele geçirilmiş olsa da analizlerin ışığında ilk dokumaların bitkisel liflerden üretilmiş olduğu ve yünün ilk örneklerinin Kalkolitik Çağ’a tarihlendiği belirlenebilmiştir. 

Orta Asya’da çok eski bir geçmişi olan dokumacılık, daha sonraları Selçuklularla Anadolu’ya, Osmanlılarla da bugünün Türkiye’sine taşınmıştır⁴. Anadolu’nun bugün hemen hemen her köşesinde, eski tarihini hala yaşatan yaygın bir el dokumacılığı devam etmektedir. 

Anadolu'da dokuma örnekleri:

 Kutnu bezi dokumacılığı⁵, Gaziantep’te dokunan ipekli bir dokuma türüdür. Ham maddesi olan floş, suni ipek ve pamuk ipliğinden oluşur. Kutnu kumaşı yöresel kıyafetlerde kullanıldığı gibi, çanta, terlik, giysi, perdelik, olarak da kullanılır.

Kargı bezi dokumacılığı⁶ 100 yıllık bir geçmişe sahiptir. Kargı bezinin tamamen yöre halkının temel giysi ihtiyaçlarına yönelik olarak Kargı ilçe merkezi ve Kızılırmak vadisindeki yerleşim birimlerinde (Gökçedoğan, Köprübaşı, Karacaoğlan köylerinde) dokunduğu tespit edilmiştir. Kargı bezi dokuması, pamuk ve ipek ipleriyle dokunmaktaymış.

Bursa İpek dokumacılığı⁷: Bursa civarında ipekçilik -18pt;">Osmanlı’dan önce Rum ve Ermeni cemaatleri tarafından yapılmaktaydı. İpek dokumacılığı endüstrisi hem Bursa’da hem de köylerde ve Demirtaş, Gemlik gibi kasabalarda kurulmuştu. 19. yüzyıl başlarında bu endüstri çok ilkel bir tarzda her mahallede tüccarlara ait yüzlerce dokuma tezgahı ile işletilmekteydi. İpekböceğinin yetiştirilmesinden ipliğin makaraya sarılmasına dek ham ipek üretiminin bütün safhaları,yörede bulunan üreticiler tarafından bireysel olarak gerçekleştirilmekteydi. Ne var ki ipek iplik üretimi 19.yüzyılda artmaya devam ederken dokunmuş ipek kumaş üretimi büyük bir düşüşe geçmişti. Yine de, piyasa şartlarına uyum sağlamak yoluyla ve devlet müdahalesi aracılığıyla, ipek sektörü Bursa’da ayakta kalabilmiştir. 

Rize Bezi (diğer adıyla Feretiko) dokumacılığı⁸: Kenevir bitkisinden üretilen kendir ipi ile evlerde el tezgahlarında dokunurdu. Ketene göre çok ince aynı zamanda dört kat daha dayanıklıdır. Zira pamuklu kumaşların 6 aylık ömürlerine karşın feretiko'nun ömrü iki yıldır. Feretiko geleneksel Türk el sanatlarından hesap işi, kanaviçe vs.de kullanılmak üzere bu sanatların uzmanları tarafından tavsiye edilen bir üründür. 

Ayancık Keten Bezi dokumacılığı⁹: Kendine özgü tezgâhlarda keten ipinden düz kumaş dokuma ve desenli dokuma olarak yapılmaktadır. Keten ipinin tamamen doğal yollarla elde işlenerek yapılması en önemli özelliğidir. Atkı ve çözgü ipi keten pamuk olarak dokumalar yapılır. Günümüzde Ayancık’ta keten yetiştirilmeye başlanmış olup ve yöresel kadim bilgilerle keten elyafı ve ipliği yapılarak dokumada kullanılmaktadır. Ayrıca Ayancık Halk Eğitim Merkezi yöreye ait motiflerin patent alınmasını yürütmektedir. 

Buldan Bezi dokumacılığı¹⁰: Buldan dokumacılığı M.Ö. 6 bin yılında ilk ilmekler Anadolu topraklarında atılır. 14.yuzyılda İbni Batuda’nın “…. Orada pamuktan altın işlemeli kumaş imal olunur ki başka örneği yoktur. Kaliteli pamuğun kuvvetli eğrilmiş olması nedeniyle dokumaları uzun ömürlüdür. Bu kumaş beldenin ismiyle anılır.” dediği  Buldan bezi ve Buldan dokumacılığının tarihi bir belgesidir. Bugün ipekli vb. türdeki ince kumaşlar, peştamal, üstlük örtü türü dokumalar halen el tezgahlarında diğer türler ise motorlu tezgahlarda dokunmaktadır.

Şile Bezi Dokumacılığı:

Şile bezinin dokumasında keten ve pamuk iplikleri kullanılıyormuş. Kullanılıyormuş diyorum çünkü zamanımızdaki Şile bezi sadece pamuk ipliği ile dokunmaktadır. Keten ile dokunan bezler de var. Ancak dokumacılardan aldığım bilgilere göre; keten ipliği Çin’den ithal ediliyormuş.İşte Ketenin Hikayesinin peşine düşmemin sebeplerinden birisi de bu yörede liflik keten üretimini tekrardan canlandırarak, iplik yaptırmak ve orijinal Şile bezine hayat vermek. Anadolu’da yapılan pek çok dokumacılık türlerinden biri olan Şile bezi dokumacılığının da 150 yıldır var olduğu bilinir.⁴ Şile, İstanbul’a 70 km uzaklıkta Karadeniz kıyısında yer alır. Aslında Şile bezi, Şile’ye yakın köylerde (Kabakoz, İmrenli, Kurfallı gibi) ve Ağva (eskiden bucaktı daha sonra belde belediyesi sonra da Şile’nin mahallesi oldu) bucağında ve yakın köylerinde dokunurdu ve işlenirdi. Ancak bağlı olduğu ilçe Şile olduğu için bez adını buradan alır. Türkiye dokuma bölgelerindeki hammadde potansiyeline göre şekillenmiştir. Pamuk olan bölgelerden pamuk, keten ya da kenevir olan bölgelerde keten ve kendi, hayvancılık olan yerlerde ise yünlü dokumalar yapılmaktadır. Şile ilçesi köylerinde 1960 yıllardan önce keten üretilmekte olduğundan dolayı Şile bezi keten ve pamuktan dokunurdu. 1960lı yıllardan sonra bölgede yaşanan işgücü göçü ve fabrikasyon dokumaya geçilmesiyle keten tarımı dolayısıyla da Şile bezi dokumacılığı oldukça azalmaya başlamıştır ve hemen hemen yok olmaya yüz tutmuştur. Şöyle ki; günümüzde yörede birkaç köy ( Kabakoz, İmrenli, Gökmaslı) ve Şile Belediye’sinin Şile Bezi Sanat Merkezi dışında tezgahlarda bez dokumacılığı yapılmamaktadır. Kullanılmakta olan bezlerin çoğu Buldan da dokunarak piyasaya satılmaktadır. Şile bezi 1970li yıllarda Ağva ve yöresinde işlenerek çok sayıda ihracatı yapılmaktaydı. Daha sonra Şile Bezi Tekstil şirketi son derece başarılı tasarım ve üretim çalışmaları yapmıştır. Ancak bu şirket de Çin ve Hint malı tekstil rekabeti koşullarına dayanamamış ve küçülmek zorunda kalmıştır.İki yıldır Ağva ve yöresinde liflik keten ekimine başlanmıştır. Hedefimiz, üretilen ketenlerin elyefını elde ederek Şile bezinde kullanılabilir kalitede keten ipliği üretilmesini sağlayarak orijinal Şile bezinin yöremize ve Türkiye ekonomisine tekrar kazandırılmasıdır. Ayrıca Türkiye’nin bir çok bölgesinde keten dokumacılığının da canlandırılmasıdır. Şile bezi dokuma tezgahları, köylerdeki hemen hemen tüm evlerin girişlerindeki bir odada bulunurdu. Ağva’da yaşayan Kurfalı köyünden Nebahat Gonca’dan aldığım bilgiye göre; dokuma tezgahları İmrenli’de yaptırılırmış ve aileler kendi imkanlarıyla tezgahları alırlarmış. Tezgahları anlatmadan geçemedim çünkü onlar aynı zamanda dokumacılık tarihinin de önemli bir parçasıdır. Şile ilçesinde gittikçe azalan el dokumacılığında halen kullanılan ahşap el dokuma tezgahlarından kamçılı tezgahlar kullanılmaktadır. 

Şile Bezi Dokuma Tezgahlarının Ana Elemanları:

İskelet: Ahşaptan üretilen ve tezgahın diğer parçalarını üzerinde taşıyan makine elemanıdır. 

Çözgü levendi:Üzerinde çözgü ipliklerini taşıyan, metal veya ahşaptan yapılan makine elemanıdır. 

Çerçeve: Üzerinde çözgülerin geçirildiği gücü tellerini taşıyan, bu tellere yukarı ve aşağı hareket vererek ağızlığın açılmasını sağlayan makine elemanıdır. 

Gücü teli:Çerçeveler tarafından taşınan, Üzerlerinde çözgü ipliklerinin geçirilmesi için küçük gözler bulunan makine elemanıdır.

Tefe:Atkının atılabilmesi için mekiğin yolunu oluşturan ve tarağa hareket vererek atkının kumaşa dahil edilmesini sağlayan makine elemanıdır.

Tarak:Tefe üzerinde bulunan, atkının sıkıştırılmasını sağlayan ve çözgü sıklığını belirleyen makine elemanıdır.

Pedallar:Ayakla basılarak çerçevelerin yukarı ve aşağı hareketlerini sağlayan makine elemanıdır.

Kumaş levendi:Dokunan kumaşın üzerine sarıldığı makine elemanıdır.

Mekik: Üzerinde masuraya sarılı bir şekilde taşıdığı atkı ipliğini, çözgülerin arasından kumaşın bir tarafından diğer tarafına taşıyan makine elemanıdır. 

Masura: Üzerine atkı ipliğinin sarıldığı, dokuma esnasında mekik içine yerleştirilen makine yardımcı elemanıdır.

Tığ: Dokumada kullanılan iki tip tığ mevcuttur.

Gücü tığı:Çözgü ipliklerinin gücü gözlerinden geçirilmesini sağlayan makine elemanıdır.

Tarak tığı:Çözgü ipliklerinin tarak dişleri arasından geçirilmesini sağlayan makine elemanıdır.

 

Şile bezi dokumacılığı ile ilgili şimdilik bu kadar bilgi verebildim. Umarım verdiğim bilgiler doğrudur. Yanlış ve eksik bilgi varsa yorumlarınızı yazarsanız çok memnun olurum. Okuduğum, incelediğim kaynaklarda Şile bezi ve tabii ki Anadolu dokumacılığı ile ilgili yazılacak çok şey var. Ben de çok merak ediyorum. Çünkü Anadolu tarihinin çok önemli bir parçası dokumacılık. Örneğin, Ağva ve yöresinde bir zamanlar ipek dokumacılığının yapıldığından bahsediliyor. Ben bu arada kadınlarımızın çeyiz sandıklarını çok merak ediyorum. Ağva'da kadınlarla bir çalışma başlattık; yöredeki motifleri araştırıyoruz. Aşağıda da iki önemli örnek koydum; gelin uçkurları bunlar. Üzerinde inanılmaz işlemeler var. Demek ki; gelin olacak kızlar oturup bu işlemeleri gelinlikleri için yapıyorlarmış. Bu arada bu yörede gelinlikler 'bindallı' imiş ve bu bindallıların üzerindeki gümüş kırma işlemeleri de kadınlar yaparlarmış. Bundan sonra Şile bezi ile ilgili özellikle de ne tür ürünler yapılmış onları araştırarak sizlerle tanıştırmayı düşünüyorum. Şimdilik birkaç örnek buraya bırakacağım; umarım sizlerin de hoşunuza gider. Yorumlarınızı yazabilirseniz çok ama çok sevineceğim. Sağlıkla kalın, kendinize dikkat edin.

Kaynakça:

¹https://www.makinaegitimi.com/dokumacilik-tarihi/ 

²https://www.nedir.com/Dokumacılık nedir? 

³“Tarihi Dokumak: Bir Kentin Gizemi, Sof” kitabındaki “Anadolu’da Dokuma Devrimi Neolitik Çağ’dan Demir Çağı’na Yünün Tarihi ve Maddi Değeri” Koç Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nden ÇİĞDEM MANER’ 

⁴T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI ANASANAT DALI Yüksek Lisans Tezi Aslı Uzun,ŞİLE YÖRESİ ŞİLE BEZİ DOKUMACILIĞININ GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU , Tez Danışmanı: Yrd. Doç.Ülkü Tokatlı Akça, İstanbul – 2009 

⁵http://www.kulturportali.gov.tr/www.kulturportali.gov.tr ANTEP KUTNU KUMAŞI – Gaziantep 

⁶http://kargi.bel.tr/kargi-hakkinda/kargi-bezi/">http://kargi.bel.tr/kargi-hakkinda/kargi-bezi/ 

⁷https://edebivizor.com/blog/bursa-da-dokumacilik-ve-ipek-ticareti-osmanli-donemi-azinliklar/";">https://edebivizor.com/blog/bursa-da-dokumacilik-ve-ipek-ticareti-osmanli-donemi-azinliklar/ Kaynak:Gerasimos Augustions – Küçük Asya Rumları / Dipnot Yayınları kitabından alıntılanmıştır. 

⁸https://www.rizebezi.com/rize-bezi-feretiko Kaynaklar:Dünden Bugüne Feretiko Asım Zihnioğlu, Bir Yeşilin Ardında, 1998 Rahmi Arer, Kendir Üretimi ve Rize Bezi, Türkiyede Çaycılık ve Turistik Sosyal Kültürel Ekonomik,Talip Kahraman El Sanatları Atölyesi sayfasından alıntılanmıştır. 

⁹http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/

¹⁰http://www.buldan.gov.tr/buldan-bezi